مساجد در صدر اسلام به دلیل عهدهداری کانون اصلی ارتباط مردم، بهویژه فعالان جامعه، کارکردهای فراوانی را در نظام اجتماعی ایفا میکردند. در عصر جدید، به دلیل تفکیک ساختاری و تقسیم کار، به برخی از کارکردهای اجتماعی و سیاسی آن کمتر توجه میشود. با این حال، در جریان انقلاب اسلامی ایران، مساجد نه تنها محلی برای عبادت، که محلی برای فعالیت فرهنگی، سیاسی و اجتماعی علیه رژیم و نظام اجتماعی حاکم بودند. با توجه به مطالب مزبور، نوشتار حاضر درصدد است تا به بررسی عملکرد و سازوکارهای مساجد در بسیج مردم در جریان انقلاب اسلامی بپردازد.
مسجد مهمترین نهاد سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی در طول قرون متمادی بوده و نقشی محوری و بیبدیل در ادارهی جامعه و تحولات آن ایفا کرده است. برای سالیان دراز، اولین اقدام والی هر شهر و خلیفهی مسلمین به طرق اولی، خواندن خطبهای در مسجد اصلی شهر بوده است. تمام نمازهای جمعه و گاهی تمام نمازهای مسجد اصلی شهر به امامت والی و خلیفه برگزار میشد و اغلب ارتباط مردم با والی نیز از همین طریق انجام میگرفت.
همچنین بسیاری از اقدامهای حکومتی نظیر قضاوت، جمع سپاه، بسیج مردم و مواردی اینچنینی نیز در مساجد انجام میگرفت. این همه نشانهی اهمیت مساجد و از آن مهمتر، ظرفیت این نهاد برای ایفای نقشهای مختلف با توجه به نیاز جامعه و شرایط زمانی و مکانی است. از این رو، بررسی تحولات سیاسی و اجتماعی جوامع اسلامی حتی در دوران ما نیز بدون توجه به نقش و ویژگیهای مساجد، ناقص خواهد بود. این مهم در مورد تحولاتی چون انقلاب اسلامی ایران، که صبغهی دینی آن در نگاه تحلیلگران سیاسی مشهود بوده است، ضروریتر مینماید.